Yoga en wetenschap

‘Yoga zoals wij het nu kennen werd ongeveer een eeuw geleden bedacht en ontwikkeld op basis van strikt wetenschappelijke inzichten.’ Dit zegt de Amerikaanse antropoloog Joseph Alter na het bestuderen van duizenden teksten van bekende en minder bekende yogadocenten, gepubliceerd tussen 1909 en 2004. Zijn conclusie: moderne wetenschap was een belangrijke inspiratiebron voor de grondleggers van de hedendaagse yoga. Alter beschrijft hoe aan het begin van de jaren twintig van de vorige eeuw Manibhai Haribhai Desai en Jagannath Gune, beiden werkzaam in de toenmalige Bombay Presidency, een vorm van yoga ontwikkelden op basis van rationele, wetenschappelijke principes; allebei richtten zij een moderne instituut op waar zij experimenteel onderzoek lieten doen naar de effecten van yogahoudingen, reinigingstechnieken en ademhalingsoefeningen. Hun namen zijn bij het yogapubliek misschien niet zo bekend, maar Alter maakt overtuigend duidelijk dat zij inderdaad tot de ‘uitvinders’ kunnen worden gerekend. Hun yoga is, zowel in de vorm als in de ideeën erachter, de basis voor onze hedendaagse yoga.

Deze twee mannen, die elkaar stevig beconcurreerden, waren overtuigde Indiase nationalisten. In de context van de koloniale overheersing door de Britten gebruikten zij yoga om te laten zien dat India eigen kennis en tradities had die minstens even waardevol waren als die van de kolonisator. Maar tegelijkertijd probeerden zij duidelijk maken dat deze kennis uitstekend aansloot bij de moderniteit. Om deze ‘spagaat’ te kunnen uitvoeren creëerden zij een vorm van yoga die gebruik maakte van traditionele technieken, maar ontdaan was van duistere magie en esoterie. In plaats daarvan legden zij een verband met de medische wetenschappen door de werking van de technieken te laten testen met moderne meetinstrumenten. Desai, die een aantal jaar in de Verenigde Staten had gewoond en gewerkt, heropende in 1922 zijn Yoga Institute in Bombay, waar hij lesgaf en onderzoek liet doen. Gune deed hetzelfde in Kaivalyadhama, het centrum dat hij in 1921 oprichtte in de buurt van Pune. Zij ontdeden yoga van religieuze en mythische kenmerken en maakten de technieken eenvoudig en toegankelijk. Daarmee was yoga niet langer het domein van een selecte groep mystici, die hun kennis geheim hielden, maar werd het deel van een openbaar systeem van lichamelijke oefening en gezondheid. Een systeem dat geworteld was in inheemse tradities, maar tegelijk aansluiting had met een modern discours over medische kennis en de preventie van ziekte.
In de context van hun eigen benadrukking van secularisatie en demystificatie is het opmerkelijk dat beide heren zich lieten aanspreken als swami’s, een betiteling die wordt gehanteerd voor de hoogste rangen van de hindoegeestelijkheid. Desai ging zich Swami Yogananda noemen en veranderde dit later in Shri Yogendra, en Gune noemde zich Swami Kuvalyananda. Waren zij uiteindelijk ambivalent in hun omarming van de rationele wetenschappelijke benadering? Of onderkenden zij de kracht die uitging van de spanning tussen rationaliteit aan de ene kant en esoterische mystiek aan de andere? In dat laatste geval hadden zij beslist een vooruitziende blik, want deze spanning is tot op de dag van vandaag nog steeds even verleidelijk.

Het onderzoek van Joseph Alter verscheen als boek onder de titel: ‘Yoga in Modern India. The Body Between Science and Philosophy’ (2004) en in artikelen in wetenschappelijke tijdschriften als Asian Medicine.

---