Moet een yogadocent corrigeren tijdens de les? Deze vraag werd gesteld in de najaarseditie van de Yoganieuwsbrief van de Vereniging Yogadocenten Nederland.  Een geweldige vraag die mij direct naar de kern van mijn rol als yogadocent bracht Wat wil ik dat de deelnemers van mijn lessen meenemen in hun yogabeoefening en hun dagelijks leven? Mijn meest eenvoudige antwoord: dat je mag zijn wie je bent. Dat heeft consequenties voor mijn mening over corrigeren tijdens een yogales, want bij corrigeren in de betekenis van aanwijzen waar een voet of arm moet worden geplaatst en hoever een rug of een been dient te worden gestrekt liggen prestatiegerichtheid en competitie op de loer. Men heeft dan al gauw het gevoel dat men iets niet goed doet.

Mijn moreel-emotionele overweging om niet te corrigeren tijdens het lesgeven heeft ook een hele duidelijke fysiek-theoretische onderbouwing. Sinds ik in 2010 kennismaakte met de functionele benadering van yoga bij Paul Grilley ben ik er steeds meer van overtuigd geraakt dat aan corrigeren tijdens het lesgeven serieuze bezwaren kleven. Grilley formuleert de functionele benadering van yoga als een alternatief voor de, wat hij noemt, esthetische benadering die in onze tijd de overhand heeft gekregen. Bij de esthetische benadering van yoga ligt veel nadruk op de manier waarop een yogahouding eruit ziet. Het gaat daarbij niet om esthetiek in de betekenis van schoonheid, maar als aanduiding voor een benadering van yoga waarin de precieze plaatsing van handen, voeten, armen en benen ten opzichte van elkaar en ten opzichte van de romp veel aandacht krijgt. Iedereen kent bijvoorbeeld wel de aanwijzingen voor het iets naar buiten draaien van de achterste voet bij Virabhadrasana II, het neerzetten van de handen op schouderbreedte bij Adho Mukha Svanasana en het plaatsen van de knieën tegen elkaar aan in Virasana. Nu er tegenwoordig veelal in grote groepen wordt lesgegeven kan het voor een docent handig zijn aan de hand van een serie korte aanwijzingen veel mensen tegelijk ‘in een yogahouding te praten’. Vaak worden deze aanwijzingen uitgelegd als de meest veilige manier om een houding uit te voeren. Maar wie zich verdiept in de verschillen die er tussen individuele lichamen bestaan gaat vanzelf vraagtekens plaatsen bij dit idee van veiligheid. Niet alleen is er een enorme variatie in lichaamsomvang, -lengte, -flexibiliteit en -kracht, ook zijn er grote verschillen in onze skeletten. De lengte en vorm van onze botten variëren en dit heeft directe gevolgen voor de manier waarop wij yogahoudingen kunnen uitvoeren. De aanwijzing dat bij Adho Mukha Svanasana de handen op schouderbreedte moeten worden geplaatst is bijvoorbeeld helemaal niet veilig voor mensen die in deze houding compressie van het bovenarmbot en het dakje van het schouderblad ervaren. Integendeel, zij lopen het risico op deze plek een slijmbeursontsteking te ontwikkelen.

Individuele verschillen tussen mensen bepalen wat de meest veilige en effectieve manier is om een houding uit te voeren. Puur door te kijken kun je als docent niet echt weten wat iemand in een yogahouding precies voelt en of hij of zij de houding veilig uitvoert; daarvoor moet je met elkaar in gesprek gaan. Bij individuele lessen of in een kleine groep met deelnemers die je kent kan dat, maar als die gelegenheid er niet is kun je beter terughoudend zijn met je correcties. Iedereen is anders.

Op 21 juni 2015 kwamen op initiatief van de Indiase premier Narendra Modi bijna zesendertigduizend mensen in New Delhi bij elkaar voor de grootste yogales ooit. Overal ter wereld vierden enthousiaste yogabeoefenaren de eerste officiële Internationale Yoga Dag, maar nergens was het aantal deelnemers aan een les zo groot als in New Delhi, dat daarmee een wereldrecord vestigde. De Verenigde Naties hadden ruim een half jaar eerder ingestemd met het instellen van een Internationale Yoga Dag, nadat Modi in september 2014 voor de Algemene Vergadering een warm pleidooi had gehouden voor de erkenning van yoga als nationaal erfgoed. In zijn speech beschreef hij yoga als een vijfduizend jaar oude praktijk, die leidt tot ‘eenheid en harmonie tussen jezelf, de gemeenschap en de natuur’. Yoga, zo zei Modi is ‘India’s cadeau aan de wereld.

Yoga is een breed begrip, dat niet alleen verwijst naar de typerende yogahoudingen, maar ook naar onder meer meditatietechnieken, ademhalingsoefeningen en een filosofische traditie die inderdaad eeuwen teruggaat. Premier Modi riep echter niet op tot een gezamenlijke meditatie of een filosofische gesprek. De grootste yogales ter gelegenheid van de eerste officiële Internationale Yoga Dag in New Delhi bestond uit een serie lichamelijke oefeningen en daarmee liet Modi zien dat hij deze vorm van yoga beschouwt als een centraal en aansprekend deel van de yogatraditie. Het beeld van India als een land waar men met behulp van eeuwenoude praktijken de weg vindt naar ‘eenheid en harmonie tussen jezelf, de gemeenschap en de natuur’ gaat terug op een negentiende-eeuws Oriëntalistisch discours waarin Oosterse spiritualiteit en wijsheid als oplossing wordt beschouwd voor de problemen die zijn ontstaan als gevolg van Westers materialisme en rationaliteit. Daarmee plaatst Modi zich in nog een tweede traditie, namelijk die waarin al sinds de koloniale tijd Indiase nationalistische bewegingen zich creatief toonden in het adopteren van dit discours om het voor hun eigen doelen in te zetten. Tegenwoordig neemt die creatieve adoptie vooral commerciële vormen aan, zoals te zien is in de Indiase toeristenindustrie die India aanprijst als de meest spirituele bestemming ter wereld waar bezoekers worden verwelkomd ‘in search of peace, contentment and happiness’. Wat betreft yoga staan Modi en de Indiase nationalisten echter niet alleen; het beeld wordt wereldwijd breed gedeeld. Overal spreken yogaleraren, onafhankelijk van de stijl waarin zij lesgeven, over de Indiase oorsprong en de lange traditie. Meestal gebeurt dit in teksten op hun website waar zij aan potentiële klanten uitleggen wat yoga is, en vaak ook tijdens een les, in losse opmerkingen tussen de aanwijzingen voor de yogahoudingen door. De suggestie van een lange geschiedenis en Indiase wortels wordt ondersteund door de gewoonte om houdingen die men tijdens de yogabeoefening aanneemt aan te duiden in het Sanskriet, een dode taal uit het gebied dat nu India heet. In een hedendaagse vorm van Oriëntalisme bepleiten ook zij het inzetten van een eeuwenoude Indiase traditie bij de aanpak van moderne, typisch Westerse problemen, zoals consumptiedwang, vervreemding, depressiviteit en stress.

Recent antropologisch en historisch onderzoek plaatst echter grote vraagtekens bij deze presentatie. De term yoga wordt weliswaar al gebruikt in zeer oude Indiase teksten, maar yoga in de vorm zoals wij die kennen, als een serie lichaamshoudingen en –oefeningen, heeft een veel kortere ontstaansgeschiedenis dan algemeen wordt aangenomen. De op houdingen gebaseerde yoga blijkt te zijn ontwikkeld in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Bovendien vertonen de typische yogahoudingen meer verwantschap met Scandinavische gymnastiek en Amerikaanse stretchoefeningen dan met klassieke Indiase lichaamspraktijken. Ik kan me goed voorstellen dat een Hindoe-nationalistische politicus als Narendra Modi graag vasthoudt aan een beeld van yoga als eeuwenoude Indiase erfenis. Maar hoe valt het te begrijpen dat hedendaagse niet-Indiase yogadocenten wereldwijd daarin meegaan?   Meer lezen?.................. ga naar mijn artikel in Sociologie (2015)

Changing the world, one Savasana at a time

Ik las bovenstaande tekst voor het eerst tijdens de docentopleiding die ik een aantal jaar geleden volgde bij de Amerikaanse yogadocent Judith Lasater, een bekende naam in yogakringen. Lasater leidt al sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw yogadocenten op, was oprichter van het bekende tijdschrift Yoga Journal en publiceerde een groot aantal boeken over yoga. Ik deed bij haar de opleiding Restorative (Herstellende) Yoga, een vorm van yoga die in de eerste plaats ontspanning tot doel heeft. Lasater heeft zich de laatste decennia ontwikkeld tot een groot kenner en pleitbezorger van deze yogastijl en de tekst van de sticker kwam regelmatig langs tijdens onze opleiding. Voor de niet-yogi's onder ons: Savasana is de houding waarbij je languit op de grond ligt, meestal op je rug, soms op je zij. De houding wordt gedaan aan het eind van iedere yogabeoefening, niet alleen in de Restorative Yoga, en is bedoeld als ontspanning.
Uit eigen ervaring kan ik bevestigen dat dat laatste niet bij iedereen werkt. Ik kan me de periodes nog herinneren dat ik Savasana vaak tijdverspilling vond of zelfs een irritante gewoonte waarmee de mentale rust die ik in mijn yogabeoefening had gevonden weer ongedaan werd gemaakt. Hoezo, ontspanning? Voor mij waren die paar minuten stilliggen steevast een uitnodiging om in mijn hoofd lijstjes te maken van alles dat ik nog moest doen. Stilliggen stond voor mij zeker niet gelijk aan ontspannen. Inmiddels begrijp ik waarom. Voor echte ontspanning is stil worden een noodzakelijke, maar niet voldoende voorwaarde. In mijn dagelijks leven is activiteit de standaardinstelling. Als we onszelf activeren, worden de hersengolven versneld en de spieren aangespannen. Ter ondersteuning versnellen ook de hartslag en de ademhaling. Om echt te kunnen ontspannen moeten we al die systemen zover krijgen dat ze vertragen en dat vraagt tijd en aandacht. De snelle ademhaling en aangespannen spieren zijn zo gewoon geworden dat we niet anders meer weten. Destijds was vijf of tien minuten stilliggen voor mij simpelweg niet genoeg om te kunnen ontspannen, zelfs niet als een docent mij nadrukkelijk uitnodigde de spieren los te laten en de ademhaling rustig te maken.
Maar ook ontspannen blijkt een kwestie van oefenen. Door regelmatig mijzelf de tijd te gunnen tien of soms vijftien minuten in een gemakkelijke houding te liggen, de aandacht te brengen naar mijn ademhaling en te observeren wat er langs komt aan gedachten en gevoelens kan ik tegenwoordig meestal wel de weldadige werking van Savasana ervaren.
Verander ik daarmee de wereld? Ja. Een Savasana is een soort time-out, een moment van niet-handelen. Door dit regelmatig te doen ontwikkel ik het vermogen om in een situatie te zijn zonder onmiddellijk te reageren. Vooral in moeilijke situaties van drukte, stress, verdriet of boosheid is dit een bruikbare vaardigheid. In plaats van mijn eigen frustraties of boosheid op mijn omgeving af te reageren, blijf ik rustig en observeer ik wat er bij mezelf gebeurt. Ik bewaar mijn kalmte en dat is uiteindelijk niet alleen beter voor mijn eigen gezondheid, maar ook prettiger voor de mensen om mij heen.